EERSTE SA ANTARTIKA-EKSPEDISIE

DESEMBER 1959 - JANUARIE 1961

             Gebeure neergepen deur dr André le R vd Merwe wat as dokter die reis meegemaak het

Lees reeks by Die Wit Horison - 1e SA Antartika-ekspedisie 1960

Die Eerste Suid-Afrikaanse Nasionale Antarktiese Ekspedisie (SANAE 1) het uit die volgende 10 lede bestaan waarvan vier nog leef en al vier tans (2017) in hul tagtigerjare is:

Hannes la Grange – Leier - Oorlede
Marten du Preez - O/leier en Radio-ingenieur  (Tans woonagtig Waverley, Pta)
Dr Andre v d Merwe – Dokter - Oorlede
Victor von Brunn  - Geoloog - Oorlede
Dick Bonnema - Senior weerkundige (Tans woonagtig in die Kaap)
Theo van Wyk – Weerkundige (Tans woonagtig in Kemptonpark)
George Strauss – Weerkundige - Oorlede
Blackie de Swardt – Weerkundige - Oorlede
Chris de Weerdt - Dieselwerktuigkundige (Tans woonagtig in Silwerlakes,Pta)
Niek Erasmus- Radio-operateur - Oorlede

Die leser sal met verdrag ook lees van ander Suid-Afrikaners wat slegs as waarnemers die volle reis meegemaak het asook van 'n hele aantal Noorweërs teenwoordig.

VERTREK EN TRAGEDIE

’n Week voor 3 Desember 1959 het ons tien in Kaapstad bymekaargekom. Ons was die tien lede van die eerste Suid-Afrikaanse Nasionale Antarktiese Ekspedisie wat in Koningin Maud-land ’n navorsingsbasis van die Noorweërs sou gaan oorneem.

Ons vaartuig was ’n Noorse robbeboot, die Polarbjom - wat ysbeer beteken. Hy was 179 voet lank, 28 voet was sy uiterste breedte en hy het ’n verplasing van 486 ton gehad. By die eerste aanblik het ek sterk getwyfel of hy ons ooit deur die dik ys tot by ons bestemming sou kon bring. Vir my het hy bra na ’n mossie gelyk. Miskien was hy darem man.

Daagliks het vragmotors ons voorrade op die kaai kom aflaai. Uiteindelik is honderd-vyf-en-sestig ton in die ruime van die Polar- bjorn gelaai: dieselolie vir die kragontwikkelaars wat apparate en ligte by die basis gedurig aan die gang moes hou, dieselolie vir een van die trekkers, lampolie vir die stowe en verwarmers, en tonne kos - genoeg om ons tien vir minstens twee jaar te voed ingeval dit na ’n jaar vir ’n boot onmoontlik sou wees om sy pad deur die ys te slaan en ons te kom haal - en dan nog ’n paar ton apparaat en boumateriaal. Die kwartiere is drie jaar tevore deur die Nore op die Antarktiese ysbank opgerig, en ons het net ekstra stutpale nodig gehad om die vloer en plafon van mekaar te hou, aangesien die ys en sneeu op die dak al begin dreig het om die twee nader na mekaar te druk.

Ons tog na die yswêreld was Suid-Afrika se eerste onderneming van dié aard, en bekendes en onbekendes het groot belangstelling getoon en kom groet. Daar was die Noorse konsul in Kaapstad met sy sjarmante Hollandse vrou. Daar was ’n hoë staatsamptenaar wat, terwyl hy veelbewoë oor die onderneming en die gevare daaraan verbonde gesels, jou kort-kort op die naaste skouer geklop en gesê het: "Broertjie, ons is trots op jou!” Ons het hom spoedig "Broertjie” gedoop.

Herhaaldelik moes jy vir kameras, wat nie kon ophou klik nie, glimlag. Jy het 'soos ’n rolprentster gevoel. Jy het so gewoond aan die geklik geword dat jou lippe vanself posisie ingeneem het wanneer jy ’n nuwe of bekende kamera sien nader het.

Toe ek op die tweede laaste dag voor ons vertrek by die boot kom, was die laaiwerk feitlik klaar. Bo-op al die konkas brandstof het kiste en kiste koeldrank gelê. Ons het voorsorg getref vir die Antarktiese dors, waar die wasem wat jy uitasem nie weer in jou longe teruggetrek word nie, maar as stukkies ys op die gebruiklike Antarktiese baard of snor bly sit.

In die kombuis het ons kennis gemaak met Johannes, die skeepskok. Hy het gehoor van die groot koffielus van Suid-Afrikaners en daarom het water deurentyd op die stoof gestaan en kook. Dit het ons laat tuis voel. Regoor die stoof was ’n koffiemeultjie aan die muur geskroef. ’n Blik gebrande koffiepitte het digby gestaan en jy kon enige tyd daarvan maal en die geurigheid van die vars- gemaalde koffie geniet.

Johannes het self nie van koffie gehou nie. Wat hom betref, was dit nie die drank vir seelui nie. Op hierdie tweede laaste dag voor ons vertrek het ek hom op die rand van ’n oop luik aangetref. Met verlangende leepoë het hy die diepte ingestaar, asof hy ’n laaste blik op die kis van ’n afgestorwene werp. In gebroke Engels het hy geweeklaag:"Nou just imajine, all those lovly bottles, to be sjust now covered with these big tarpaulin and not to be see for many weeks.” Hy het geweet dat alles ’n lang ruk deur die stuwende stormbreedtes sou moes toe bly om die hoë branders uit die ruime te hou.

"Toe maar, Johannes,” het ek gesê, "die lewe is nie verby nie. Ons het nie alles begrawe nie.” Met ’n skewe glimlag en met benewelde, dog stralende oë het hy na my gekyk. Op versoek van die skeepskaptein mag hy nie geweet het waar die ander koeldrank gebêre was nie, omdat die versoeking vir hom te groot sou wees om dit met vuurwater te verdun.

Laat die middag van 3 Desember het kommandeur Netterberger aan boord gekom. Hy was in bevel van ons tien en van die twaalf waarnemers tot tyd en wyl ons en die voorraad veilig aan sneeu geplaas sou wees. Sy wit uniform het sy rooi gesig, gesout deur jare se seebries, nog rooier laat lyk. Hy was ’n man van oor die vyftig, maar het nog die spierkragtige bou van ’n jong atleet gehad. In sy oë kon ’n mens kennis van en ontsag vir sy grootste vriend, die blou, buierige see, lees.

Daardie aand kort na agtuur het ons vertrek. Die Suid-Afrikaanse vlag het vyf-en-sewentig voet bo die dek, aan die hoogste punt van die mas, gewapper. ’n Paar voet laer was daar ’n klein, balie-agtige staanplek: die kraaines waarvandaan die kaptein of ’n ander offisier ons baan moes bepaal wanneer ons die ys binnevaar.

Toe die twaalfhonderd perdekrag die skroef aan die gang sit, kon ons nog net dof die gestaltes van ons vriende en familie op die kaai herken. Ou "Broertjie” het sy hoed in sy hande gestaan en frommel asof hy genade op die onderneming afsmeek. Almal het tegelyk geskree en gesels en in die wind geantwoord omdat jy bo die gedreun van die masjiene geen woord kon hoor nie.

Op so ’n oomblik lyk jy plesierig maar jy voel nie so nie. Meer as ’n jaar sal verloop voor jy weer die vriendelikheid van die mense op die kaai sal smaak. Jy sê dit is die seebries wat jou oë laat traan, of jy gee voor dat dit van die lag is. En jy lag vir alles omdat alles opwindend is. Jy voel opgewonde, en omdat jy opgewonde is, lyk jy gelukkig.

Ons "ysbeer” is in trurat gesit en ’n klein sleepboot het sydelings teen sy neus gestoot om hom makliker te laat draai. ’n Slag vorentoe, dan agtertoe en toe fluit hy drie keer. Die fluite klink skor en naar en gee ook aan jou eie gevoelens uiting. Jy voel ook lus om lawaai te maak net om jou werklike gevoelens jou nie te laat oormeester nie.

Die familie en vriende het na die uitgang van die hawe gehardIoop. In die pikdonker het ons hulle hoor skree. Hulle woorde het in die gedreun van die motore en in die gespat van die golwe vergaan.

Toe word dit stil. Net die geklots van die water is hoorbaar, en Kosie van die Uitsaaikorporasie draai na my en sug: "Ja, nou is ons op pad.”

Die boot het sy neus in die wind gestoot. Hy het die golwing van die Kaapse rollers agtergekom en op volle vaart, soos ’n koei wat ’n lusernland ruik, gedraf. Seepunt se liggies het op en af gewip, dan agter ’n swart watermuur verdwyn en kort daarna weer soos sterre bokant die swart massa uitgeskiet. Kort-kort het die boot se voorstewe water geskep om sy dek nog gladder te maak. Die buitelyne van die Gewelberge het statig en somber aan bakboord verbygegly en ook hulle het met rukke agter die watermuur verdwyn.

Ons het onder in die sitkamer wat met die geure van die kombuis deurtrek was, saamgedrom. Dit het gou warm en bedompig geword. Ek het opgestaan en met die regop trappie na die dek gegaan. Toe die vars lug my slaan, het my kake opmekaar getrek. Dit was ’n vreemde gevoel. Admiraal Mandarich, ’n waarnemer van Amerika, het net toe sy soel, beplooide gesig bokant die trapluik uitgesteek. "How are you, chap?” het hy gevra. Ek kon nie antwoord nie. ’n Oomblik later moes ek my kunstande van ’n seegraf red.

Die boot het gewip en gerol. Ek het gegryp na die toue of wat ook al binne bereik was en, waar daar niks was nie, sommer in die lug geklouter soos ’n kat wat probeer om teen ’n waterval uit te swem. Die wêreld het bollemakiesie geslaan, en die Kaapse rollers het met die boot dobber gespeel. Die semi-sirkulêre kanale van my binneore het gestaak en my kop was sy ewewig kwyt. Gryp-gryp het ek oor die boonste dek na die sitsalon geslinger en daar op ’n slaapbank gaan lê. Teen die plafon het sterre geflikker. Ek het gewonder of dit die einde der dae was.

Blackie, die jongste lid van die span en ’n tipiese Bolander, het kom vra hoe dit gaan. "Die skippie rgol dargem, ne dokkie?” asof ek dit nog nie agtergekom het nie!

"Loop Blackie, jong!” het ek geantwoord. Uit meegevoel het hy sy dawerende Bolandse gewoontelag gesluk. Dit was ook sy laaste lagpoging vir baie dae. Hy het skielik bleek geword en blitsvinnig na sy slaapbank verdwyn.

Ek het ingesluimer en toe ek ’n uur later wakker skrik, het nog vyf man op die ander banke gelê. Hulle het aan dieselfde siekte gely.

Skielik het die bootfluit aanhoudend en aaklig begin blaas. Chris het verskrik die salon binnegestorm. "Iemand is oorboord!” het hy gegil en onder die komberse geloer wie daar lê. "Waar’s Chappie? Waar’s Vic?” het hy benoud gevra. Niemand kon op sy vrae antwoord nie. Hy moes self gaan soek na wat hy wou weet.

’n Oomblik later het Hannes, ons ekspedisieleier, saggies aan my geraak. "Die hoofkelner is oorboord,” het hy gesê. "Kry die suurstof gereed.”

Ek het bly lê. Die hoofkelner se nek was in ’n ysterstut omdat hy dit ses weke tevore gebreek het toe hy vanaf ’n hoogte in ’n ses duim diep dammetjie geduik het. Ek het geweet ek hoef die suurstof nie gereed te kry nie. Maar ek kon dit nie sê nie. Solank daar hoop is, is daar moed. Selfs twyfelhoop is meer opbeurend as die werklikheid.

Die skorre klank van die bootfluit het oor die deining weerklink, en toe volg die groot stilte. Die motore en kragontwikkelaar is afgeskakel om te luister of iemand nie roep nie.

Met duiselige kop en knakkende bene het ek na die deur gesukkel. ’n Reddingsgordel met ’n groen vlam daarin het op die water gedobber en agter die deining verdwyn. Ek het my verbeel ek sien oral koppe en grypende arms, maar dit was net die gekkedans van die skaduwees van kabbelings op die golwe.

Die stilte was oorweldigend in sy leegheid. Daar was net die geklots van ’n golf en die geskuif van ’n trommel oor die vloer wanneer die boot steil oorhel. Die boot het in die golwe dwars gedraai en nog meer gerol. Ek moes weer gaan Iê. My klere het my warm gehou en my voete het in my klam sokkies en skoene gebroei.

Dick, wat reghoekig met my gelê het, se kop het teen myne geskuur. ’n Wit bakkerspet het soos ’n eelt op sy kop geklewe. In sy Noord-Hollandse uitspraak het hy gebrabbel: "Wie kon dinken dat ik ooit so stupid kon wees.” Hy was siek, en uit meegevoel het hy voorgegee dat hy sieker as ek was. Dit het my beter laat voel.

Teen dagbreek het die Gamtoos kom help soek en twee Shackletons het laag oor die water gevlieg in hul soektog. Maar die golwe wou nie verklik nie. Die middag om eenuur is die soektog afgelas. Die motore het weer koersvas begin dreun en die boeg van die boot het oor die golwe gespring.

Dikwels het die boot so hoog stert in die lug gesteek wanneer hy op die kruin van ’n golf gekom het, dat hy die skroef uit die water geruk en kwaai gebewe het. Die golwe het dertig tot vyftig voet bo hulle waterbed uitgestyg en almal laat sidder. My kop het teen Dick s’n gestamp en my voete teen die onderste muur. Dit het gevoel of my vel met sandpapier geskuur was.

Almal het gelê, buiten Chris. Sy lyf was te lank vir die naarheid om tot by die krop van sy maag te sak. Hy het ons met verkoelde lemoensap gelawe. Ons het die botteltjies by hom geneem sonder om oë oop te maak of koppe te lig en sommer opdraand gesluk.

"Hoe gaan dit met die ander, Chris?” het ek uitgesukkel.

"Almal rus in die gesus van die golwe. Moenie jou bekommer nie, dokkie. Hulle is te siek vir behandeling,” het hy simpatiek- glimlaggend geantwoord. "Marten het in die dooie kelner se kajuit ingetrek. Die kelner het ’n vrou, baie aangenaam volgens die portret - en twee oulike seuntjies.”

Die vorige oggend het die kelner my trots die portret van sy vrou en kinders in sy kajuit gewys.

"Hy en die kaptein was groot vriende,” het Chris verder vertel. "Hy was in die kaptein se kajuit. Toe neem hy die mandjie om die vullis oorboord te gooi. Die boot moes net op die oomblik toe hy gooi in dieselfde rigting gerol het. Die see was woelig en het hom oorgeskiet.”

"Met sy nek in ysters het hy geen kans gehad nie,” het ek verduidelik.

Die skroef het gemaal en die boot het geslinger en gedeins asof hy vir die branders wou koes. Maar hy is telkens weer oor die helling gelig om anderkant af te plons.

"As ek net op land kan kom,” het ek moedeloos gesug. "Ek sal met ’n donkiekar deur die Karoo ry en nie kla nie.” Jannie, die fotograaf, het gedemp gelag. Sy kamerakiste het op die maat van die golwe heen en weer oor die vloer geskuiwe. Sy sonnige glimlag van die vorige dag was uitgedoof en hy het hom nie meer bekommer oor die stampe wat sy kameras kon opdoen nie. Gert, met ’n onversadigbare eetlus, het aan pynappelskyfies lê en kou en Kleiwecht het nie omgegee dat Chris die laaste deel van sy naam met ’n growwer woord vervang toe dié hom ’n drankie aangee nie. Hy het die liefdesdaad dankbaar aanvaar.

Die Saterdagoggend het ek opgestaan, my rolprentkamera styf teen die deurkosyn gedruk en probeer om die golwe van die stormbreedtes in beeld vas te vang. Die admiraal se vaal gesig het by sy deur uitgeloer. Die volgende oomblik het ek plat op my maag oor die kort stukkie dek geseil en ’n regaf gesig op die water gekry.

Ek het angsbevange die kamera vasgeklou. Die admiraal was vaster op sy bene.

"Hi, guy,” het hy gesê, "getting a bird’s eye view of the landscape? This is terrible.”

Hy sleep my aan die een been terug en stut my onder die arm. Ek kyk na die waggelende liglyn. Dit voel of die boot stilstaan en die hele wêreld skuins en dwars kronkel en swaai.

Telkens is die kraaines laer as die golf. Branders breek teen die vensters van die brug, sowat twintig voet bokant die dek.

Ek het op die brug gaan staan, waar ’n klompie galgroen gesigte mekaar uitdrukkingloos gestaan en aangaap het. ’n Golf het ’n oomblik ’n gordyn voor die venster getrek en die brug in skemerte gehul. Soutstrome het teen die ruite afgeloop. Ek het besluit om te gaan lê.

Daardie eerste paar dae was dit vir die kok nie eintlik nodig om te kook nie. Sy klante was min en hy kon sy eie begeertes laat seëvier. Ook hy was stiller as gewoonlik, en sy leepoë het getraan wanneer hy oor sy kelnervriend praat.

Maar ook die ergste gaan verby. Die Dinsdag het al hoe meer van ons op die dek en in die eetkamer verskyn. Toue was oor die voordek gespan sodat ’n mens daaraan kon vashou wanneer jy na die voorste kajuite mik. Jy het geleer om die branders dop te hou: nadat een geslaan het, hardloop-strompel jy al langs die tou af - en as jy vinnig genoeg was om nie deur die volgende brander gevang te word nie, het jy droog anderkant aangekom.

Die boeg het die blou water geklowe, soms regop, maar meer dikwels het hy skuins daardeur gesny. Die son het die seebries warm gebak en die soutigheid op die punte van jou hempkraag het aangenaam gesmaak.

Die luike oor die twee ruime was stewig toe. In die duskantse was die groot kruiptrekker waarop Chris as werktuigkundige so trots as ’n vader op sy kind was. Hy het die trekker die troetelnaam "Suikerbossie” gegee. Min het hy in daardie stadium geweet hoe graag hy later daardie naam sou wil verander na die minder vleiende naam van ’n ander bossie!

Dit was doodgewoon om Gert te eniger tyd van die dag of nag in die kombuis aan te tref, besig om ’n dubbele sny brood rondom ’n stuk vleis, met eier, aartappel en kerriesous te vou, en hom te sien eet dat sy snor van genot wip.

Niklaas het my gevra om saam met hom ’n "hap” te maak, en die bottel geel water oopgemaak. "Dis goed vir die naarheid,” het hy my verseker. Aangesien ek self geen raat vir die nadraai van die seesiekte geken het nie, het ek my gewillig aan sy behandeling onderwerp.

Toe die boot weer ’n keer so ’n veertig grade oorhel, het Blackie my vertroulik aan die arm gevat."Hoorg hierg, dokkie,” het hy gesê, "ek wil nie die kergels bang praat nie, maar ek dink nie di e skippie gaan dit maak nie.”

Ek het die Jobstrooster skeef aangekyk. ’n Paar dae tevore sou ek so iets verwelkom het - maar nie noudat ek my voete weer gevind het nie. Die jeug darem! ’n Week tevore was hy trots daarop dat hy die eerste Afrikaner sou wees wat sy mondigwording in die Suidpoolland gaan vier, en nou was hy so swartgallig oor die nabye toekoms.

Die boot het ’n slag besonder waaghalsig gerol, water geskep en dit deur die deur van die sitsalon op ons slaapbanke geskiet.

Daardie aand na ete het ons oor koeitjies en kalfies gesit en gesels. Die vernaamste onderwerp was wie die siekste was, en hoeveel Gert kan eet. Die Amerikaner het vertel watter gawe mense ons Suid-Afrikaners is.

"Where I come from, Washington, D.C. . ." het hy elke vertelling begin, en oor die "D.C.” gedraal om asem te skep en te dink. Om nie af te steek nie en om die Amerikaner meer tuis te laat voel, het George sy sinne begin inlei met: "Daar in Pretoria, T.P. . . .” en oor die "T.P.” so lank gedraal dat hy vergeet het wat hy verder wou sê. Hy het nietemin die aanhef behou die min kere dat hy later gepraat het.

Theo het van die nag dag gemaak, en snags deur die boot gedwaal. Hy het die sterre bewonder en bestudeer, en soggens nie geweet wat die nag gebeur het nie. Elke ster het vir hom ’n gesig gehad, altyd dieselfde gesig: dit van sy veelgeroemde nooi in Pretoria.

Die boeg van die Polarbjorn het intussen teen tien knope deur die golwe voortgestu. Nou en dan het die seebries met sy spatsels sy neus verkoel en die golwe, wat nou kleiner was, hoewel nog baie parmantig, het ’n paar keer op ’n dag die dek skoon gewas. Sonlig het blink strepe oor die water getrek en helder oordag skaduwees oor die dek gegooi wanneer ’n golf sy hoogtepunt bereik.

Suidwaarts, effens wes, het die boeg gemik. Hy het ’n reguit lyn deur die golwe gestoot en die ligte skuim het ver agter vervaag en verdwyn. ’n Ligte reënbui het die liggaam verfris en die soutigheid uit die hempkraag gewas. Johannes se vleis het skimmel gekry en hy het groot stukke oorboord gegooi, gevolg deur kratte kool en wortels. Ek het gewens ek kon ’n paar plaasvarke daar hê om dit nuttiger te gebruik.

Vervolg...