VRYBURGER

geskryf deur Philip Venter  (u kan die boek bekom deur hom te skakel by  083 444 7672)

Noem dit moedersinstink, ‘n onbewuste neiging om die ongewone te verwag, niemand weet nie, ook nie Francesca nie. Iewers na middernag skrik sy wakker en lê en luister. Wat het haar wakker gemaak? Is dit die moontlikheid dat iemand anders in die huis kan wees? Wat hoor sy? Onwillekeurig steek sy die lantern aan en kyk na waar Emma slaap, in haar bedjie, pas langsaan Franci se bed. Die kindjie hyg effens en as Franci oor haar buk, is die baba vuurwarm van die koors. Franci gooi die kombers van haar af en tel haar op, druk haar teen die bors en wieg haar, soos ‘n ma maar maak.

“Toemaar, my baba, toemaar. Alles is reg – wat is fout met jou lyfie?”

Sy spons die kindjie af, maar die koors wil nie breek nie. Radeloos en met net ‘n kamerjas oor haar nagklere aangetrek, hardloop sy met Emma in haar arms buitentoe, na Tant Ralie se huis, net die ent af in die straat. Sy klop hard, en slaan dan met haar handpalm op die deur.

“Tant, Ralie, asseblief, maak oop!”

Binne ‘n halfminuut gaan die deur oop. Tant Ralie is nog deur die slaap, met haar slaapmussie oor die kop en sy is besig om die gordel van haar baie ou, eens donkerrooi, kamerjas vas te maak.

“Wat is fout, hartjie?”

“Dis Emmatjie, Tante. Sy is baie warm van die koors en ek sukkel om haar wakker te kry.”

Ralie neem die bondeltjie by Franci, voel hoe koorsig sy is en trek die kindjie se slaaprokkie op. In die lantern se lig kyk sy na die rooi magie en die uitslag in die baba se lieste. Sy maak Emma se mondjie oop en kyk na haar tong.

“Kom saam, Francesca.”

Sy hardloop met die kindjie in haar arms ‘n paar huise aan die oorkant van die straat en ‘n straatblok verder af, waar sy die tuinhekkie van oudokter Maarschalk oopstoot, die trappe ophardloop en self aan sy voordeur hamer.

“Wag net ‘n oomblik, ek is nou daar!” kom die antwoord na ‘n paar oomblikke.

Oudok is al in sy vroeë sewentigs, lank, skraal en met ‘n groot bos donker hare, ‘n knypbril, wat hy sukkel om op te sit, ‘n deurleefde langbroek met kruisbande oor sy verkreukelde hemp en maak die deur oop.

“Wat is dit Ralie?”

“Dis Emmatjie, Fritz. Ek dink sy het skarlakenkoors.”

“Bring haar in en sit haar op die tafel neer.”

Franci staan in totale skok. Haar kindjie het nog vanaand niks makeer nie en nou…

“Mevroutjie, gaan wag in die voorkamer, asseblief!”

Alhoewel sy onwillig is, gee oudok haar ‘n harde en besliste kyk en sy maak soos hy sê. Na vyf minute kom Tant Ralie uitgeloop en kom sit langs haar.

“Wat is dit, Tante? Is dit erg?”

“Soos ek gedink het, hartjie. Dis skarlakenkoors. Maar oudok is baie slim en sy is in sy goeie hande. Wat ek en jy nou kan doen is om te bid.”

Sy vat Franci se hande in hare, maak haar oë toe, maar besluit hierdie gebed is te ernstig om op die boude te bly sit en sy gaan staan op haar knieë op die houtvloer. Franci kniel saam met haar.

“Onze Vader wat in die hemele is, laat Uwe koninkrijk kom, laat Uwe wil geschied…”

Franci val haar in die rede:

“Nee, Here, ons wil nie Uwe wil laat geskied nie. Maak my baba gesond!”

*

Dit is baie warm, met die somerbuitjie wat gistermiddag geval het, nou vergete. Waar Jan tussen sy manne lê, het die son nog nie in intensiteit opgekom nie, maar sy hande bewe as hy die Martini-Henri vashou, die laai-hefboom vir die soveelste keer ‘n entjie ooptrek om seker te maak daar is een van die vet, swaar, blinkkoper patrone in gelaai. Hy maak die aksie toe en vee ‘n denkbeeldige stoffie uit die agterste visier.

Hy het, behalwe vir sy vol bandolier, nog ‘n handvol in elke baadjiesak gegooi, wat hy nou uitgehaal het en in ‘n netjiese ry voor hom op een van die plat klippe neergesit het. Klein Boetie Behrens het sy voorbeeld gevolg. Wanneer hy sy kop draai om vol na die outjie te kyk, merk hy op hoe bleek die seun is.

“Boetie, luister vir my.”

“Ja, Oom?”

“Ek weet jy is dapper, ou seun en dis vir my ‘n voorreg om saam met jou in die oorlog te wees, maar niemand gaan jou kwalik neem as jy platlê wanneer die koeëls begin vlieg nie. En as ek vir jou sê om terug te gaan na die agterste linies toe by die perde, dan maak jy so, verstaan jy?”

“Ja, Oom, ek verstaan.”

Diep in sy hart weet Jan die mannetjie sal om die dood nie teruggaan nie. Hy sal wil bewys dat hy net so ‘n dapper vegter as die ouer manne is. Aan Jan se ander kant, lê oom Martiens Beyers. Hy is al regtig ver oor die ouderdom wat hy ingegrawe moet wees, maar hy het ook daarop aangedring om saam te kom. Sy ou velthoed is gehawend, met ‘n donker ring aan die onderkant van die kroon, waar jare se sweet dit verkleur het en Jan wonder onwillekeurig hoeveel maal die hoofdeksel die ou man se kaal kop teen die ongenaakbare Afrikason beskerm het.

Terwyl hy kyk, spoeg oom Martiens op die wapen se voorvisier en vee dit skoon met sy duim. Hy het nog een van die ou Westley-Richards “monkey-tail” gewere, wat, alhoewel dit ‘n agterlaaier is, met papierdoppe werk. Bokant die agterkant van die aksie is ‘n lang hefboom met ‘n oneweredige knop wat oplig om die kamer van die geweer oop te maak, die patroon te laai en as jy klaar is, ‘n nuwe slagdoppie onder die haan op die nippel sit. Die nadeel van die ou wapens is dat die papier nat kan word en daarmee saam die kruit ook, maar daar was eenvoudig nie genoeg van die nuwe Martini’s vir elkeen nie. En soos Jan vir ou oom Martiens ken, het hy sy eie ammunisie gemaak en het veel meer as die maksimum van 70 grein swartkruit gelaai. Asof hy Jan se oë op hom voel, draai hy sy gesig en kyk na die jonger man.

“Tjaa, swaer… Vandag gaan ons daardie klomp Pommies op hulle baadjie gee. Hulle gaan mos oral rond en vat net wat hulle wil. Ou kwien Victoria saai mos lood om goud te oes. Nie vandag nie, seg ek jou. Vandag sal haar mannetjies voel hoe proe warm lood.”

“Ek veronderstel dis nie Oom se eerste geveg nie?”

Martiens kyk voor hom, spoeg ‘n pruimpie uit, wat in ‘n bruin straal ‘n brommer tref wat skuins agter die tromp van die geweer op die grond sit.

“Nee, ou seun. Nie my eerste nie en as hulle my nie raaksiet nie, dan ook nie my laaste nie. Ek leef vir die dag as die spul stert tussen die bene anderkant die Tugela gaan wegkruip.”

“So, Oom is nie onseker van die uitkoms van hierdie dag se baklei nie?”

“Lood gaan vlieg, dis vir seker. Miskien sal ‘n verdwaalde koeël of twee van ons manne tref, maar dit is al. Ken jy vir Piet Joubert? Slim soldaat, daardie man. Ek was voorheen saam met hom op kommando. Hy glo nie aan kanse vat nie, nie dat hy bang is nie, maar hy weet elke Boerelewe is kosbaar. En elke Ingelsman se lewe is net daar om gevat te word. Gespuis van die aarde, seg ek jou vandag. Nee, hulle het nie ‘n kans nie.”

*

Francesca het met haar kop teen Tant Ralie se skouer ingesluimer. Met die son wat net-net op die dakke oorkant begin skyn, word sy skielik wakker. Sy het gedroom dat Emma doodsiek is en sy is verlig om wakker te word. Sodra sy heeltemal wakker is, en regop kom, staan Oudok Fritz Marschalk voor haar en sy besef met ‘n angsgevoel dit was nie net ‘n nagmerrie nie. Daar is ‘n moë, verslae uitdrukking in sy skreefiesgetrekte, ouoë.

“Francesca…”

“Nee! Moenie vir my sê Emmatjie is dood nie. Sê enigiets, maar net nie dit nie!”

Oudok trek sy skouers moedeloos op.

“Mevroutjie, ek het alles gedoen wat ek kan. Hierdie siekte is nie goed aan ons bekend nie. Die Engelse het dit hier aangebring, net soos pokke en masels. Niks van ons medisyne kan die koors breek nie. Maar as dit jou effens sal troos, sy het nie werklik pyn gehad nie. Sy het nooit weer van die koorsfloute bygekom nie.”

“Ek wil my kindjie vat en huis toe gaan.”

Franci staan te vinnig op en Oudok gryp haar net betyds voordat sy omval. Hy maak haar sit, terwyl sy doodsbleek en bewerig bid dat dit nie waar moet wees nie. Dat as sy by haar baba kom, sy weer sal lewe.

*

Alhoewel Generaal Piet Joubert sy manne laat ingrawe het by Laingsnek, wat die maklikste roete vir die Engelse gebied het in hulle opmars na Pretoria, en dat hulle die Engelse 1500 teen 1000 oortref het in getalle, het hy inderdaad nie kanse gevat met Boerelewens nie. Hy het die meeste Boere aan die voorkant, reg teenoor die Britse leër opgestel, maar vir Jan en sy burgers dwars oorkant die pad wat die Engelse moes kom en ‘n paar honderd tree skuins agter. Hulle primêre opdrag was om die Engelse se veldkanonne stil te maak. Natuurlik het hulle nie enige wapentuig gehad wat die kanonne self kon uithaal nie, maar waar hulle lê, kan hulle die kanonniers met sarsie na sarsie uithaal.

Generaal Colley het ‘n paar gruwelike foute gemaak. Hy het nie veel respek vir die dissipline aan Boerekant gehad nie, het hulle getalle onderskat en het nie geweet hoeveel moderne gewere hulle gehad het nie. Daarby het hy nog vas gesweer by die Engelse se formidabele manier om die voorste linie te laat skiet, dan die manne te laat kniel, terwyl die volgende linie tussendeur beweeg en skiet, terwyl die ander herlaai. Op hierdie manier het hulle in die verlede treë vir treë vorentoe beweeg en mettertyd die vyand op vlug laat slaan. Dit het nog altyd gewerk, maar nie hierdie keer nie? Die volgende fout was om te aanvaar die vyand sal op hulle afstorm, soos die Zulu’s kort vantevore gedoen het, maar nou is die Boere amper onsigbaar waar hulle verskuil lê.

Colley het ook baie gesteun op sy kanonne, wat vir baie lank in die geskiedenis die verskil gemaak het aan ‘n geveg. Inderdaad het Napoleon bykans twee honderd jaar vantevore gesê God is aan die kant van die ouens met die meeste kanonne. Terwyl die kanonne die teenstanders moes sag maak en hulle koppe laag hou, sou die infanterie vorentoe beweeg en die vyand oorrompel.

Colley se finale fout was om die skietkuns van die Boere te onderskat. Dit is ‘n fout wat hy weer sal maak minder as twee maande later.

Nadat Jan en sy manne die kanonniers agter en langs hulle wapens uitgeskiet het en sodoende stilgemaak het, het die hoofgroep die Engelse genadeloos onder die koeëls laat deurloop.

Colley het sy eerste groot nederlaag gely.